Życie zakonne w dokumentach Kościoła
Innocenty A. Kiełbasiewicz OFM

Wstęp    

Życie zakonne należy nienaruszalnie do życia i świętości Kościoła[1]. Ta ponadczasowa myśl wyrażona przez Sobór Watykański II w Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium, znajduje swoje urzeczywistnienie i konkretyzację w nieustannej trosce jaką Kościół otaczał i otacza stan życia konsekrowanego, w szczególności zaś stan życia zakonnego, na przestrzeni wieków. Troska ta realizuje się m.in. poprzez rozmaite dokumenty wydawane tak dla poszczególnych zakonów, rodzin zakonnych jak i dla zakonów w ogólności.

Jakkolwiek troska Kościoła o właściwy rozwój życia zakonnego sięga jego początków, to jednak dopiero od Soboru Watykańskiego II możemy zaobserwować prace nad systematycznym opracowaniem pełnej doktryny o życiu zakonnym[2]. Dlatego też dzisiejsza refleksja teologiczna nad stanem życia zakonnego, jeśli ma być pełna, opierać powinna się właśnie na dokumentach wypracowanych przez Ojców Soborowych i późniejsze wskazania Magisterium Ecclesiae.

Niniejsze opracowanie ma pokrótce przedstawić obecność problematyki życia zakonnego w dokumentach Kościoła. Wydaje się, że najbardziej korzystnym będzie dokonać tego według metody chronologicznej prezentacji poszczególnych dokumentów. Z tego względu praca podzielona jest na pięć części. Pierwsza omawia dokumenty Soboru Watykańskiego II. Następna prezentuje bezpośrednie aplikacje dokumentów soborowych. Paragraf trzeci omówi posoborowe normy prawne zajmujące się życiem zakonnym. Czwarty paragraf poświęcony jest trzem adhortacjom papieskimi. W paragrafie piątym przedstawione zostaną dokumenty Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego.

1.          Dokumenty Soboru Watykańskiego II    

1. 1.      Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium    

Ogłoszona w dniu 21 listopada 1964 roku Konstytucja dogmatyczna Lumen gentium jest najpoważniejszym dokumentem soborowym, który zajmuje się problematyką życia zakonnego. Przede wszystkim potwierdza przynależność zakonników do tajemnicy Kościoła, Oblubienicy Chrystusa oraz do jego apostolskiego posłannictwa w świecie[3]. Po omówieniu w pierwszych czterech rozdziałach tajemnicy Kościoła i jego struktury, Konstytucja w rozdziale piątym i szóstym mówi o dynamicznym życiu wiary i miłości zwróconej ku świętości i o nadziei skierowanej ku rzeczywistości ostatecznej. Dokument zwraca uwagę na miejsce osób zakonnych w realizacji świętości chrztu, która ożywia całą wspólnotę Kościoła[4], na rolę stanu zakonnego w ukazywaniu nadrzędnej wartości dóbr nadprzyrodzonych obecnych już w tym świecie[5]. Przypomina również iż stan zakonny naśladuje wiernie i ustawicznie uprzytamnia w Kościele tę formę życia, jaką obrał sobie Syn Boży przyszedłszy na świat, aby uczynić wolę Ojca, i jaką zalecił uczniom, którzy za Nim poszli[6].

Przy czytaniu tekstu Konstytucji warto mieć na uwadze ścisłą łączność między rozdziałami piątym i szóstym (początkowo tworzyły one jeden rozdział): życie zakonne jest pewnym sposobem realizacji miłości Boga i bliźniego, przykazania świętości ochrzczonych[7].

1. 2.      Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis    

Dokument ten został ogłoszony powagą Ojca świętego Pawła VI w dniu 28 października 1965 roku. Ma on charakter normatywny[8]. Reguluje sprawy związane z odnowieniem życia zakonnego w świetle wskazań Konstytucji Lumen gentium, która jest jakby glebą na której Dekret wyrastał[9]. Ta odnowa ma objąć zarówno ustawiczne powracanie do źródeł wszelkiego życia chrześcijańskiego i do pierwotnego ducha ożywiającego instytuty, jak też ich dostosowanie do zmieniających się warunków epoki[10].

Na pierwszym miejscu Ojcowie Soboru silnie akcentują chrysto- i eklezjolgiczny charakter życia zakonnego. Dążenie do miłości doskonałej drogą rad ewangelicznych bierze początek z nauki i przykładu Boskiego Mistrza[11]. Zakonnicy, zjednoczeni z Chrystusem na mocy chrztu i konsekracji zakonnej powinni mieć świadomość szczególnej przynależności do Jego Mistycznego Ciała[12]. Naturalną tego konsekwencją jest potrzeba uświadomienia sobie, że nawet najlepsze przystosowanie do potrzeb współczesnych okaże się bezskuteczne, jeżeli nie będzie ożywione odnową ducha, której zawsze, nawet w działalności zewnętrznej, należy przyznawać pierwsze miejsce[13]. Podobnie bezskuteczna okaże się, jeśli nie będzie pełnej współpracy wszystkich członków wspólnoty[14].

Po wyłożeniu zasad i zagwarantowaniu jednoznacznego odczytywania i rozumienia Dekretu Ojcowie soboru w numerach 7-11 omawiają podstawowe, niejako typiczne rodzaje życia zakonnego[15]. W kolejnych numerach (12-14) znajdujemy teologiczne refleksje nad poszczególnymi ślubami zakonnymi. Następnie Dekret porusza sprawy związane z życiem wspólnym, opartym na miłości (nr 15), o przystosowaniu klauzury (nr 16) i ubioru zakonnego (nr 17) do potrzeb duchowych i fizycznych współczesnego człowieka oraz specyficznej każdemu instytutowi misji. Na szczególną uwagę zasługuje nr 18, który porusza zagadnienie formacji i już w pierwszym zdaniu zwraca uwagę, że przystosowana odnowa Instytutów zależy najbardziej od formacji członków[16]. Kolejne numery poświęcone są omówieniu struktury instytutów zakonnych (nr 19-22), udzielaniu poparcia Konferencjom i Radom przełożonych wyższych w celu lepszej współpracy w dziele ewangelizacji (nr 23) oraz są wyrazem troski Soboru o powołania zakonne (nr 24). Dekret kończy się pochwałą życia zakonnego i zachętą do czynienia coraz większych postępów i coraz obfitszych owoców na drodze ku zbawieniu[17].

1. 3.      Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus    

Dekret Christus Dominus, z dnia 28 października 1965 roku zajmuje się życiem zakonnym poruszając problematykę zakonników jako współpracowników biskupa w jego funkcji pasterza kościoła lokalnego oraz odpowiedzialności biskupa wobec wspólnot zakonnych przebywających na terenie jego diecezji. Zajmuje się tym w numerach 33-35. Wypowiedzi Ojców Soboru cechuje wielka delikatność i rozwaga: zakonnicy są zobowiązani do współpracy w budowaniu i wzroście całego Mistycznego Ciała Chrystusowego oraz dobra Kościołów partykularnych[18], jednak w zgodzie z własnym charyzmatem[19]. Ze swej strony biskup ma również dbać o zachowanie tego charyzmatu[20]. Na uwagę zasługuje zajęcie się przez Sobór odwieczną instytucją egzempcji. Jest ona tu motywowana ładem wewnętrznym instytutów oraz możliwością posługiwania się nimi przez Ojca świętego dla dobra całego Kościoła, a także przez inną (...) miarodajną władzę dla dobra Kościołów w ramach własnej jurysdykcji[21]. Fragment poświęcony życiu zakonnemu kończy się ważną zachętą do wspólnych spotkań biskupów i przełożonych zakonnych w celu omawiania spraw związanych z apostolstwem na danym terytorium[22].

1. 4.      Dekret o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes divinitus    

Dekret Ad gentes divinitus jest dokumentem ogłoszonym w czasie ostatniej sesji Soboru Watykańskiego II, w dniu 7 grudnia 1965 roku. Problematyka zakonna bezpośrednio poruszana jest, w kilku z 42 numerów[23], jednak na szczególną uwagę zasługują dwa. W rozdziale drugim, w numerze 18 Ojcowie Soboru wskazują na szczególną rolę życia zakonnego w rozwoju Kościoła na terenach misyjnych. (...) Przez głębsze oddanie się Bogu, dokonane w Kościele, ukazuje ono jasno i wyraża najgłębszą istotę powołania chrześcijańskiego[24]. Dekret zwraca w tym miejscu  również uwagę na znaczenie procesu inkulturacji[25]. Na specjalną wzmiankę - według Ojców Soboru - zasługują różne przedsięwzięcia podejmowane w celu zaszczepienia życia kontemplacyjnego(...), które należy do pełnej obecności Kościoła, i dlatego trzeba je wszędzie w młodych Kościołach wprowadzać[26].

Drugim miejscem Dekretu Ad gentes divinitus zasługującym na uwagę jest numer 40, znajdujący się w rozdziale szóstym. Po wyrażeniu uznania i dziękczynieniu Bogu za dotychczasowy wkład i troskę zakonów na rzecz ewangelizacji świata, oraz zachęcie, aby w podjętym dziele trwały, świadome, że pobudza je cnota miłości[27], określa on rolę poszczególnych instytutów według trójczłonowego podziału na: instytuty kontemplacyjne, apostolskie i świeckie.

2.          Bezpośrednie aplikacje dokumentów soborowych 

2. 1.      Motu proprio papieża Pawła VI Ecclesiae sanctae    

Tekst Motu proprio Ecclesiae sanctae, z dnia 6 sierpnia 1966 roku, w trzech częściach podał normy dla aplikacji soborowych dekretów Christus Dominus, Presbyteorum ordinis, Perfectae caritatis, Ad gentes divinitus. W części drugiej zawarte zostały normy wykonawcze dla dekretu o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis, wydane w tym celu, aby Instytuty zakonne mogły rzetelnie doprowadzić do dojrzewania owoce Soboru[28]. Normy te miały wielkie znaczenie praktyczne. Przede wszystkim wiodły wszystkie wspólnoty do przyjęcia i doprowadzenia do celu specyficznego zadania odnowy, dla której dekret Perfectae caritatis podał zaledwie podstawowe punkty do inspiracji i ogólne jedynie kryteria. Normy zawarte w motu proprio Ecclesiae sanctae były wynikiem pracy posoborowej komisji zakonników wspieranej nie tylko przez Kongregację ds. zakonów, ale głównie przez Unię przełożonych generalnych zakonów męskich i Unię przełożonych generalnych zakonów żeńskich.

Druga część motu proprio Ecclesiae sanctae podzielona jest na dwie części. Pierwsza zatytułowana Sposób popierania przystosowanej odnowy życia zakonnego zawiera ogólne powszechne normy postępowania. Najpierw wskazuje ona tych, którzy powinni popierać przystosowaną odnowę życia zakonnego (nr 1-11). Następnie podaje reguły przeprowadzania rewizji ustaw ogólnych (tzn. Konstytucji, Typików itp.) każdego instytutu (nr 12-14) oraz ukazuje kryteria jakimi należy kierować się w przeprowadzaniu przystosowanej odnowy (nr 15-19). Część druga zajmuje się przystosowaniem i odnową niektórych rzeczy w życiu zakonnym[29].

Na uwagę zasługuje fakt iż dokument, zajmuje się odnową życia zakonnego zarówno w Kościele łacińskim jak i w Kościołach Wschodnich[30].

Dokument ten jest obecnie mało używany, gdyż jego zadanie w większości zostało spełnione. Reszta weszła w skład odnowionego Kodeksu Prawa Kanonicznego, konstytucji, statutów, czy też programów formacyjnych wspólnot. Jednak w latach 1966-75 normy te miały decydujące znaczenie, zasługują przeto na zapoznanie się z nimi.

2. 2.      Instrukcja Kongregacji dla Zakonów i Instytutów świeckich o odnowie formacji zakonnej Renovationis causam    

Instrukcja Renovationis causam, z dnia 6 stycznia 1969 roku, zajmuje ważne miejsce wśród posoborowych dokumentów zajmujących się odnową życia zakonnego. Została wydana, aby umożliwić przeprowadzenie koniecznych doświadczeń mających na celu określenie najlepszych warunków odnowy procesu formacji, tak, by cały przebieg procesu formacji jak najlepiej dostosować do nowego sposobu myślenia ludzi współczesnych, warunków życia oraz dzisiejszych potrzeb apostolskich, przy jednoczesnym wiernym zachowaniu właściwego charakteru i celu szczegółowego każdego Instytutu[31]. Przeprowadzenie tych doświadczeń było nieodzownym elementem przygotowań zmierzających do wydania nowych, ostatecznie wiążących, norm kanonicznych, co też zostało urzeczywistnione w obowiązującym od 1983 roku nowym Kodeksie Prawa Kanonicznego[32]. Poprzedzające Instrukcję dokumenty Stolicy Apostolskiej: soborowy dekret o odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis, czy motu proprio Ecclesiae Sanctae interesowały się odnową formacji, jednak dopiero omówiona powyżej Instrukcja, zajęła się odnową formacji w sposób wszechstronny, dając do rąk osób odpowiedzialnych za formację w instytutach, odpowiednie instrumenty prawne.

Instrukcja składa się ze wstępu i trzech części. Część pierwsza (n. 1-9) omawia niektóre zasady i kryteria brane pod uwagę podczas przygotowywania nowych, eksperymentalnych przepisów podanych w częściach następnych. W części drugiej (n.10-38) podane zostały nowe, szczegółowe normy, regulujące sprawy związane z formacją na poszczególnych jej etapach, tj. w czasie przygotowania do nowicjatu (tzw. postulat), w czasie nowicjatu i w okresie próby ponowicjackiej. Część trzecia podaje przepisy jakie należy stosować przy wprowadzaniu w życie norm podanych w części drugiej.

Nadrzędnym celem wszystkich modyfikacji wprowadzonych przez Instrukcję było pragnienie jak najlepszego poprowadzenia procesu formacji w instytutach, a tym samym jak najlepsze uformowanie zakonnika w ciągu trzech pierwszych etapów jego życia zakonnego: postulatu, nowicjatu i okresu profesji czasowej. Wydaje się, iż najlepiej cel ten wyrażają słowa użyte przez prawodawcę i które choć bezpośrednio odnoszą się do zajęć oraz prac powierzanych nowicjuszom, to jednak trafnie wyrażają ducha całego dokumentu: We wszystkich tych zajęciach trzeba mieć na uwadze formację nowicjuszy, a nie korzyść Instytutu[33].

Obecnie Instrukcja nie posiada już mocy obowiązującej, stanowi jednak wielką pomoc, nie tylko przy ustalaniu przepisów prawa partykularnego instytutów, ale również jako ważne źródło poznania ducha obowiązujących przepisów dotyczących formacji w instytutach życia konsekrowanego w obowiązującym prawie powszechnym.

2. 3.      Instrukcja Kongregacji dla Zakonów i Instytutów świeckich o   życiu kontemplacyjnym i o klauzurze mniszek Venite seorsum    

Dokument ten, ogłoszony w dniu 15 sierpnia 1969 roku, zajmuje się życiem kontemplacyjnym i klauzurą mniszek. Na wstępie podaje teologię życia kontemplacyjnego. Jest to uczestnictwo w tajemnicy wewnętrznego dialogu Trójcy Przenajświętszej i jednocześnie życie głęboko eklezjalne[34]. Kontemplacja i odłączenie, czyli klauzura, zbliża duszę konsekrowaną do Chrystusowej samotności osiągającej szczyt w tajemnicy krzyża[35]. Skupienie i milczenie mają pomóc w łatwiejszym, bardziej pewnym spotkaniu z Bogiem na modlitwie. Zatem modlitwa, przez którą łączymy się z Bogiem, jest sensem życia kontemplacyjnego, klauzury[36]. Zakony kontemplacyjne leżą w sercu świata, głównie w sercu Kościoła. Ich modlitwa jest uwielbieniem Boga. Biorą wielki udział w misyjnym dziele Kościoła, chociaż nie wychodzą poza mury klauzury[37]. Wzorem życia kontemplacyjnego dla Kościoła Wschodu i Zachodu jest Najświętsza Maryja Panna[38].

W drugiej części Dokumentu prawodawca w 17 numerach zawarł szczegółowe normy odnośnie do papieskiej klauzury mniszek. Podobnie jak dokument poprzedni przestał Instrukcja Venite seorsum przestała obowiązywać z chwilą wejścia w życie nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego. Nadal jednak są i pozostaną aktualne teologiczne refleksje zawarte w pierwszej części dokumentu.

2. 4.      Instrukcja Kongregacji dla Spraw Kultu Bożego o obrzędach profesji zakonnej Ordo professionis religiosae    

Dokument ten został wydany 2 lutego 1970 roku. Zmiana w obrzędzie ślubów zakonnych wprowadzona przez omawiany dokument, akcentuje w teologii życia konsekrowanego połączenie charyzmatu zakonnego z sakramentem Chrztu świętego[39]. Kościół życzy sobie również, by śluby zakonne odbywały się w połączeniu z Sakramentem Eucharystii[40]. W dokumencie zwraca się uwagę na różnicę pomiędzy ślubami czasowymi i wieczystymi. To rozróżnienie ma być widzialne i w obrzędzie liturgicznym[41].

2. 5.      Instrukcja Kongregacji dla Spraw Kultu Bożego o obrzędzie konsekracji dziewic Ordo consecrationis virginum    

Instrukcja została wydana w dniu 31 maja 1970 roku. Dokument ten jest reakcją na odnawianie się w Kościele formy życia konsekrowanego dziewic[42]. W pierwszej części Instrukcja przedstawia i akcentuje obowiązki i warunki konieczne do konsekracji dziewic. Druga część to sam typiczny obrzęd konsekracji dziewic. Poszczególne części tego obrzędu to: zaproszenie, homilia, pytania, litania, złożenie ślubu lub profesji zakonnej, konsekracja, przekazanie zewnętrznych oznak konsekracji[43]. I tu, podobnie jak w instrukcji Ordo professionis religiosae, sugeruje się włączenia tego obrzędu w ofiarę mszy świętej[44]. Najbardziej odpowiednim okresem dla niego jest Oktawa Wielkanocy[45]. Obrzędom przewodniczy miejscowy biskup[46]. On też określa w jaki sposób dziewice przebywające w świecie mają prowadzić swoje życie[47].

3.          Posoborowe normy prawne    

3. 1.      Dyrektywy Kongregacji Zakonów i Instytutów Świeckich o wzajemnej współpracy między biskupami a zakonnikami Mutuae relationes    

Dokument ten jest datowany na 14 maja 1978 roku. W sposób oficjalny ujmuje stosunki na linii: biskup - zakonnicy. Tekst dzieli się na dwie części: teologiczną i normatywną. Nie spełnia jednak roli dyrektywy z mocą obowiązującą prawa czy dekretu. Wypływa z uczciwej analizy konkretnych sytuacji: z jednej strony narasta praca w Kościołach lokalnych i jest wskazane, by zakonnicy włączali się w działalność pasterską, z drugiej powinni utrzymać swój własny charakter - charyzmat i posłannictwo. Chodzi o   ułożenie wzajemnych stosunków nie tylko w sferze pryncypiów, ale przede wszystkim w sferze praktycznego zastosowania na eklezjalnych fundamentach wspólnoty organicznej[48].

3. 2.      Kodeks Prawa Kanonicznego Jana Pawła II    

25 stycznia 1983 roku Ojciec święty Jan Paweł II Konstytucją Apostolską Sacrae disciplinae leges promulgował nowy Kodeks Prawa Kanonicznego[49]. Nowy Kodeks ujął w normy prawne to, co uzgodnił Sobór Watykański II i to, co Magisterium Ecclesiae postanowiło na podstawie dokumentów soborowych. W sprawach dotyczących życia konsekrowanego prawodawca dał wieść się kryteriom wartości najwyższych i najważniejszych: 1. Właściwym sposobem przedstawiania go jako daru dla Kościoła; 2. Staniem na straży różnorodności wspólnot, ich charyzmatu, gwarancji prężności prawa ogólnego w dawaniu pierwszeństwa prawu partykularnemu; 3. Z pastoralnym wyczuciem brał pod uwagę słuszne żądania wypływające z rzeczywistości społeczno-kulturalnej obecnych czasów, takich jak: szacunek dla jednostki, zapobieganie według tego każdemu przejawowi dyskryminacji pomiędzy wspólnotami męskimi i żeńskimi, wspólnotami mnichów i apostolskimi, czy świeckimi, jak również między członkami poszczególnych wspólnot[50].

Nowy kodeks, w sposób bardzo wyraźny, opiera się w swych podstawach na teologii Vaticanum II. Ujął w swoich kanonach wiele pierwiastków teologicznych i duchowych a nie tylko norm czysto prawnych[51]. Takie ujęcie prawa pomaga zrozumieć i uświadomić sobie racje i ważność formy, dla której dana normy była wydana i miejsce, jakie ma ona zajmować w służbie życiu wiary i miłości ochrzczonych[52].

Normy nowego Kodeksu posiadają charakter ogólny. Szczegółowe regulacje prawne pozostawia się przeważającej większości poszczególnym instytutom w ich prawie własnym. Dlatego też zmniejszyła się liczba kanonów ze 195 w Codex Iuris Canonici z 1917 roku[53] do 174 w nowym Kodeksie. Są to kanony 573-746.

3. 3.      Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium    

Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich promulgowany został przez papieża Jana Pawła II w dniu 18 października 1990 roku[54]. Jest to pierwsze pełne wydanie całego wschodniego prawa kościelnego. W latach 1949-1957 pojawiły się, w formie papieskich motu proprio, tylko cztery części zaplanowanego kodeksu[55]. Prace nad wydaniem dalszych części przerwało zwołanie Soboru Watykańskiego II[56]. Życiem zakonnym zajmują się kanony 410-572.

4.          Adhortacje papieskie    

4. 1.      Adhortacja Apostolska Pawła VI Evangelica testificatio    

Jest to dokument wydany pięć lat po opublikowaniu motu proprio Ecclesiae Sanctae[57]. Paweł VI zwraca się w nim wprost do zakonników i zakonnic, by ich wzmocnić, dodać otuchy, nadać kierunek i zapewnić o wsparciu jakim są otaczani wbrew obawom i trudnościom obecnego czasu[58]. Papież znając sytuację współczesnego świata oraz jego mentalność, trwa na straży ważności osobistego zobowiązania i podjęcia decyzji, jak również nawołuje do wierności wartościom podstawowym i autentycznym. To wszystko czyni w sposób bardzo prosty, delikatnie i serdecznie, prawie z braterską czułością wobec osób zakonnych[59].

Rozważania Papieża koncentrują się wokół trzech grup tematycznych: 1. życie zakonne jako charyzmatyczny i chrystologiczny sposób życia; 2. Jego prorocki wymiar wobec wymagań i potrzeb współczesnego świata; 3. Wertykalny i horyzontalny wymiar życia zakonnego[60].

W końcowym wezwaniu przypomina warunki i konieczność wewnętrznego zjednoczenia, wskazuje, jakie specyficzne miejsce zajmuje w życiu społecznym i jakie zadanie ma do spełnienia struktura i środowisko wspólnoty zakonnej[61].

4. 2.      Adhortacja Apostolska Jana Pawła II Redemptionis donum    

Jest to trzecia z kolei adhortacja Ojca świętego Jana Pawła II[62]. Datowana jest na 25 marca 1984 roku. Ma ona charakter medytacji teologiczno-duchowej na temat powiązań między życiem zakonnym i tajemnicą odkupienia, której poświęcony był przeżywany w tym czasie Rok Jubileuszowy. Dokument stanowi kontynuację posoborowej nauki Magisterium Ecclesiae odnośnie do problematyki życia zakonnego[63].

W siedmiu krótkich rozdziałach Jan Paweł II koncentruje się na wartościach takich jak: powołanie (nr 3-6), konsekracja (nr 7-8), rady ewangeliczne (nr 9-13), miłość Kościoła w podwójnym zadaniu świadectwa i apostolatu (nr 14-15), czyli na wartościach, które pozwalają przeniknąć osobie zakonnej do głębi tajemnicy śmierci i zmartwychwstania Zbawiciela oraz Jego nowego życia dla Kościoła i świata[64].

Tekst w odróżnieniu od wcześniejszej adhortacji Pawła VI nie zajmuje się konkretnymi problemami życia konsekrowanego. Wyraźnie pogłębia jego teologię, ukazując je jako złączenie miłości przeżywanej w Ojcu z Synem - mistycznym Oblubieńcem mocą Ducha Św. jako żywy wyraz tajemnicy Kościoła samotnego, w głębokiej wspólnocie z teologią ujętą w liturgii konsekracji dziewic i ślubów zakonnych[65]. W tajemnicy tej łączności osoba zakonna dzieli pragnienie Ojca i Syna, by wszyscy byli zbawieni i mieli udział w nowym stworzeniu, przez co staje się pełnym uczestnikiem w apostolstwie całego Kościoła[66].

Dokument ten wraz z nowym Kodeksem Prawa Kanonicznego i dokumentem Kongregacji Zakonów i Instytutów Świeckich Istotne elementy nauczania Kościoła na temat życia konsekrowanego w zastosowaniu do Instytutów oddających się pracy apostolskiej "Elementi Essenziali" jest pomocą w tym, by w życiu zakonnym na pierwszym miejscu stawiać rzeczywistość oddania się Bogu, jako inicjatywę Boga do człowieka i pełną odpowiedź człowieka na nią[67].

4. 3.      Posynodalna Adhortacja Apostolska o życiu konsekrowanym i jego misji w Kościele i świecie Vita consecrata    

 Wydana w dniu 25 marca 1996 roku Adhortacja Vita consecrata jest owocem obrad Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów, poświęconego refleksji na temat Życie konsekrowane i jego misja w Kościele i świecie. Jest to dokument, który zebrał reformę życia zakonnego po Vaticanum II i stara się ukazać, w świetle wcześniejszych dokumentów, perspektywę przyszłości życia poświęconego Bogu w instytutach monastycznych, zakonnych, życia apostolskiego i świeckich[68].

Na wstępie dokument przedstawia atmosferę Synodu. Składa podziękowanie za życie konsekrowane i pozwala uświadomić sobie jak wielkim darem jest ono dla całego Kościoła[69].

Adhortacja składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy, zatytułowany Confessio Trinitatis. Chrystologiczno-trynitarne źródła życia konsekrowanego, podkreśla wartość życia konsekrowanego jako życia, które jest wyznaniem, świadectwem i uwielbieniem Boga w Trójcy Jedynego. Jest to życie zanurzone w misterium Trójcy Przenajświętszej[70].Życie konsekrowane, które czerpie z Tajemnicy Wielkanocnej jest bogactwem dla Kościoła, który jest prowadzony przez Ducha Świętego i dlatego tenże Duch jest również źródłem odnowy i reformy tego sposobu życia[71].

Rozdział drugi, noszący tytuł Signum Fraternitatis. Życie konsekrowane znakiem komunii w Kościele, poświęcony jest rozważaniom o relacjach interpersonalnych i o samej strukturze wspólnot osób konsekrowanych. Wzorem dla wspólnot życia konsekrowanego jest braterska wspólnota Apostołów i uczniów Jezusa po Zesłaniu Ducha Świętego[72]. Życie konsekrowane ma swoje określone i sprawdzone w historii struktury. Przypomina je druga część tego rozdziału[73]. Trzecia część tego rozdziału poświęcona jest przyszłości. Nie jest on bezkrytycznym oczekiwaniem radykalnych zmian ale perspektywa przyszłości zależy od dobrej analizy teraźniejszości. Dlatego potrzebna jest nieustanna aktualizacja programów i formacja permanentna.

Już sam tytuł trzeciego rozdziału: Servitium Caritatis. Życie konsekrowane objawieniem Bożej miłości w świecie, wskazuje na eklezjalne i wspólnotowe posłanie życia konsekrowanego. Jest to życie miłości, która ofiaruje się aż do końca i w swym radykalizmie mobilizuje Kościół i współczesne społeczeństwo[74]. Prorockim świadectwem dla współczesności jest odwaga życia przeciw ogólnie przyjętym prądom życia i chęć bycia ewangelicznym znakiem sprzeciwu. Jest to właściwe miejsce dla rad ewangelicznych[75].

W zakończeniu Ojciec święty kieruje kilka słów do młodzieży (nr 106), do rodzin (nr 107), do mężczyzn i kobiet dobrej woli (nr 108), do osób konsekrowanych. Adhortacja kończy   się modlitwą do Trójcy Przenajświętszej i prośbą do Najświętszej Maryi Panny.

5.          Dokumenty Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego z lat 1980-1994.    

5. 1.      Dokument Kongregacji Zakonów i Instytutów Świeckich o kontemplacyjnym wymiarze życia zakonnego La dimensione contemplativa della vita religiosa    

Dokument ten podkreśla wartość duchowego pogłębienia każdego sposobu życia konsekrowanego i ma być pomocą w uświadomieniu sobie przez osoby konsekrowane szkodliwości rozdziału między życiem wewnętrznym a działaniem osobistym i społecznym, wspólnotowym życiem zakonników i zakonnic. Szczególną wartość teologiczną posiadają numery 1, 4, 6 i 17 Dokumentu. Znajdujemy tam m.in. definicję kontemplacji, która jest radykalną rzeczywistością miłości, którą wierzący przeżywa jako Boży dar. Uzdalnia go ona, aby poznawał Ojca i daje możliwość doświadczania "głębokości Boga"[76]. Dokument naświetla również niezbędność urzeczywistniania psychiczno-duchowej jedności, integracji i wzajemnego przenikania się życia wewnętrznego i działania, co nie jest możliwe bez nieustannego, postępującego wewnętrznego oczyszczania się[77]. Jedynie wtedy i w takiej mierze, na ile działanie jest ożywiane wiarą i miłością apostolską, przemienia się w źródło wspólnoty z Bogiem a cała ludzka egzystencja jest skutecznie uświęcona[78]. Dokument jest owocem plenarnego posiedzenia Kongregacji Zakonów i Instytutów Świeckich, które odbyło się w dniach od 4 do 7 marca 1980 roku. Publikacja nastąpiła 12 sierpnia tego samego roku.

5. 2.      Dokument Kongregacji Zakonów i Instytutów Świeckich Istotne elementy nauczania Kościoła na temat życia konsekrowanego w  zastosowaniu do Instytutów oddających się pracy apostolskiej "Essential elements"    

Narodziny tego dokumentu związane są z listem, jaki Ojciec święty Jan Paweł II wystosował 3 kwietnia 1983 roku do biskupów USA, aby w dniach obchodów Roku Jubileuszowego prosić ich o dokonanie ważnego zadania: aby podjęli jeszcze większy wysiłek w celu promowania i animowania odnowy życia zakonnego w swojej Ojczyźnie[79]. Niniejszy dokument jest odpowiedzią na życzenie Ojca świętego, by przygotować dokument, streszczający dotychczasową naukę o życiu zakonnym, mający być w Roku Jubileuszowym pomocą dla biskupów i osób zakonnych w podejmowaniu tego doniosłego zadania odnowy życia zakonnego. Dokument ten, choć jest tylko streszczeniem, sam w sobie ma wielką wartość dla wszystkich osób zakonnych[80].

I choć jest to wydanie okolicznościowe, to Kongregacja ma na uwadze szerszy cel, dać biskupom i zakonnikom jasną syntezę nauki Kościoła o życiu zakonnym w momencie szczególnie ważnym, w chwili, kiedy cała społeczność zakonna zmierza ku nowej fazie swej historii - po fazie posoborowego szukania (1966-83) i po wydaniu nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego[81].

5. 3.      Instrukcja Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i  Stowarzyszeń Życia Apostolskiego o wskazaniach dotyczących formacji w instytutach zakonnych Potissimum institutioni    

Dokument ten jest odpowiedzią na liczne zapytania i prośby ze strony osób zakonnych, zwłaszcza przełożonych i odpowiedzialnych za sprawy formacji[82]. Jest pierwszym dokumentem Magisterium Ecclesiae w całości poświęconym własnej formacji zakonnej instytutów zakonnych, jest owocem bardzo długich prac konsultorskich (rozpoczętych w 1969 roku) oraz prac redakcyjnych (rozpoczętych w 1975 roku), nieustannie przedłużanych w celu wykorzystania jak największej ilości dokumentów posoborowych, szczególnie Kodeksu Prawa Kanonicznego Jana Pawła II[83]. W końcu ogłoszono go w dniu 2 lutego 1990 roku.

Jego pierwszą zasługą jest to, iż rzeczywiście wykorzystał wielkie bogactwo wcześniejszych dokumentów poświęconych życiu zakonnemu. Dokument dotyczy jedynie instytutów zakonnych. (...) Zawartość dokumentu odnosi się w jednakowym stopniu do mężczyzn i kobiet, chyba że co innego wynika z kontekstu lub z natury rzeczy[84].

Dokument składa się  z wprowadzenia, sześciu rozdziałów i zakończenia. Rozdział pierwszy porusza zagadnienie konsekracji zakonnej i formacji (nr 6-18); rozdział drugi - wspólne aspekty wszystkich etapów formacji do życia zakonnego: uczestnicy formacji i jej środowisko (nr 19-32), naturalny i chrześcijański wymiar formacji (nr 33-35), asceza (nr 36-38) i płciowość i formacja (nr 39-41). Rozdział trzeci omawia etapy formacji zakonnej: etap poprzedzający wstąpienie do nowicjatu (nr 42-44), nowicjat i pierwsze śluby (nr 45-57), formacja profesów czasowych (nr 58-65), formacja permanentna profesów wieczystych (nr 66-71). Rozdział czwarty poświęcony jest formacji w instytutach całkowicie poświęconych kontemplacji, zwłaszcza mniszek (nr 72-85). Rozdział piąty, w następujących tematach, porusza aktualne zagadnienia dotyczące formacji zakonników: młodzi kandydaci do życia zakonnego i duszpasterstwo powołań (nr 86-89), formacja zakonników i kultura (nr 90-91), życie zakonne i ruchy w Kościele (nr 92-93), posługa biskupia i życie zakonne (nr 94-97), międzyzakonna współpraca w dziedzinie formacji (nr 98-100). Ostatni rozdział poświęcony jest zakonnikom - kandydatom do kapłaństwa i diakonatu (nr 101-109). Dokument kończy się prośbą skierowaną do wszystkich przełożonych, wychowawców i osób zajmujących się formacją zakonników o łaskę wierności ich powołaniu, na wzór i pod opieką Maryi[85].

5. 4.      Dokument Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i  Stowarzyszeń Życia Apostolskiego o życiu braterskim we wspólnocie Congregavit nos in unum Christi amor    

Dokument ten, ogłoszony 2 lutego 1994 roku, został z wielką radością przyjęty przez instytuty zakonne na całym świecie. Kościół jako wspólnota posiada swój odbicie  w społecznościach, które jednoczą się wokół Jezusa Chrystusa. Przykładami tych społeczności są wspólnota eucharystyczna, czy parafialna. Potrzeba sobie jednak uświadomić, że wymagania wspólnego życia, które tworzą formę życia konsekrowanego jest prawdziwym, szczególnym obrazem, szczególnym urzeczywistnieniem Kościoła jako wspólnoty[86].

Dokument na wstępie wychodząc od faktu odnowionej eklezjologii soborowej i posoborowej omawia pewne konsekwencje z niej wynikające wobec wspólnoty zakonnej[87]. Poruszany jest również problem wpływu rozwoju społecznego (nr 4) i przemian zachodzących w życiu zakonnym (nr 5).

Dokument składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy, zatytułowany Dar komunii i wspólnoty akcentuje przede wszystkim   jedność wspólnoty Kościoła i życia konsekrowanego[88].

Drugi rozdział, noszący tytuł Wspólnota zakonna jako środowisko kształtowania więzi braterskich odpowiada na pytanie o zakres wolności w życiu zakonnym. porusza tu problem duchowości i wspólnej modlitwy (nr 12-20), wolności osobistej i tworzenia więzi braterstwa (nr 21-28), wzajemnej komunikacji jako warunku wspólnego wzrastania (nr 29-34), wspólnoty zakonnej i dojrzałości osoby ludzkiej (nr 35-42), wspólnoty, która stale się formuje (nr 43-46), władzy jako służby braterstwu (nr 47-57).

Ostatni rozdział prowadzi rozważania w temacie Wspólnota zakonna miejscem i podmiotem misji. Zwraca uwagę na zadania osób konsekrowanych i wspólnot w Kościele lokalnym, w diecezji, w parafii. W tej części dowiadujemy się też o problemach małych wspólnot, o nowych formach pracy, o pracy misyjnej, akcjach apostolskich. Dokument nie unika również poruszania bolesnego faktu niechęci niektórych osób konsekrowanych do życia we wspólnocie. Dokument odpowiada również na pytanie o miejsce i rolę we wspólnocie zakonnej osób starszych. W tym miejscu omówiony został również nowy typ relacji z osobami świeckimi. Dokument kończy się wezwaniem do zjednoczenia się z Maryją, Matką Pana.

Zakończenie    

Posoborowa wizja teologii życia zakonnego jest odmienna od tej prezentowanej przed soborem. Obecnie wspiera się ona o na nowo opracowaną chrystologię, pneumatologię a zwłaszcza posoborową odnowioną eklezjologię. Ma to swoje odbicie w wielu dokumentach, z których najważniejsze starano się w niniejszej pracy zaprezentować. Jak nietrudno zauważyć współczesna teologia życia zakonnego koncentruje się wokół następujących tematów: życie zakonne jako dar dla Kościoła i świata, konsekracja zakonna, radykalizm w naśladowaniu Chrystusa, charyzmatyczny wymiar życia zakonnego, wymiar kontemplacyjny życia zakonnego, profetyczna obecność w świecie, świadectwo komunii z Bogiem i z człowiekiem. Uważne studium tekstów prezentowanych tu dokumentów na pewno pozwoli osobom zakonnym lepiej zrozumieć i jeszcze bardziej umiłować tę tajemnicę swego wybrania, tajemnicę życia zakonnego.

Bibliografia    

Źródła    

Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus - [Kodeks Kanonił Schidnich Cerkow, ałtoryzowanyj perekład, Wydałnictwo OO. Wasylijan, Rym 1993].

Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus. Kodeks prawa kanonicznego - przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984.

Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus benedicti Papae XV auctoritate promulgatus, Romae 1919.

Dekret o działalności misyjnej Kościoła "Ad gentes divinitus",  w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety,   Deklaracje, Poznań 1986³, s. 436-474.

Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele "Christus Dominus",  w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety,   Deklaracje, Poznań 1986³, s. 232-254.

Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego "Perfectae caritatis",  w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety,   Deklaracje, Poznań 1986³, s. 264-275.

Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska "Redemptionis donum", z dnia 25.03.1984r., tekst polski, w: Adhortacje Apostolskie Ojca Świętego Jana Pawła II, red. zespół, Kraków 1996, s. 209-248.

Jan Paweł II, Posynodalna Adhortacja Apostolska "Vita consecrata", z    dnia 25.03.1996r., tekst polski, w: Adhortacje Apostolskie Ojca Świętego, dz. cyt., s. 799-946.

Kongregace pro bohoslužbu, Obřad řeholní profese "Ordo professionis religiosae", w: Zasvěcený život ve světle reformy II. vatikánského koncilu, Olomouc 1997, s. 79-91.

Kongregace pro bohoslužbu, Obřad zasvěcení panen "Ordo consecrationis virginum", w: Zasvěcený život ve světle reformy II. vatikánského koncilu, Olomouc 1997, s. 93-102.

Kongregace pro řeholníky a sekulární instituty, Direktivy pro vzájemné vztahy mezi biskupy a řeholními křesťany v církvi "Mutuae relationes", w: Zasvěcený život ve světle reformy II. vatikánského koncilu, Olomouc 1997, s. 105-136.

Kongregace pro řeholníky a sekulární instituty, Kontemplativní dimenze řeholního života "La dimensione contemplativa", w: Zasvěcený život ve světle reformy II. vatikánského koncilu, Olomouc 1997, s. 321-335.

Kongregace pro řeholníky a sekulární instituty, Podstatné prvky učení církve o řeholním životě se zřetelem na instituty apoštolsky činné "Essential elements", w: Zasvěcený život ve světle reformy II. vatikánského koncilu, Olomouc 1997, s. 337-364.

Kongregacja ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Dokument: Życie braterskie we wspólnocie "Congregavit nos in unum Christi amor", Rzym 1994, tekst polski, w: "L'Osservatore Romano", wyd. polskie, 5/1994, s. 13-68.

Kongregacja ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Instrukcja o wskazaniach dotyczących formacji w instytutach zakonnych "Potissimum institutioni", tekst polski, Pallotinum, Warszawa 1990.

Kongregacja Zakonów i Instytutów Świeckich, Instrukcja o odnowie formacji zakonnej "Renovationis causam", z dnia 06.01.1969 roku, tekst polski w: Paweł VI. O życiu zakonnym. Przemówienia - listy apostolskie - instrukcje, wybór i oprac. E. Weron, A. Jaroch, Poznań 1984, s. 263-282.

Kongregacja Zakonów i Instytutów Świeckich, Instrukcja o życiu kontemplacyjnym i o klauzurze mniszek "Venite seorsum", z dnia 15.08.1969 roku, tekst polski w: Paweł VI. O życiu zakonnym. Przemówienia - listy apostolskie - instrukcje, wybór i oprac. E. Weron, A. Jaroch, Poznań 1984, s. 283-302.

Konstytucja dogmatyczna o Kościele "Lumen gentium", w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety,  Deklaracje, Poznań 1986³, s. 105-169.

Paweł IV, Adhortacja Apostolska "Evangelica testificatio" z dnia 29.06.1971 roku, tekst polski w: Paweł VI, O życiu zakonnym. Przemówienia - listy apostolskie - instrukcje, wybór i oprac. E. Weron, A. Jaroch, Poznań 1984, s. 232-259.

Paweł IV, Motu proprio "Ecclesiae Sanctae" z dnia 06.08.1966 roku, tekst polski w: Paweł VI, O życiu zakonnym. Przemówienia - listy apostolskie - instrukcje, wybór i oprac. E. Weron, A. Jaroch, Poznań 1984, s. 216-231.

Literatura   

Dąbrowski B., Wprowadzenie do Dekretu o przystosowanej odnowie życia zakonnego, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety,   Deklaracje, Poznań 1986³, s. 257-263.

Florkowski E., Wprowadzenie do Konstytucji dogmatycznej o Kościele, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety,  Deklaracje, Poznań 1986³, s. 89-104.

Zasvěcený život ve světle reformy II. vatikánského koncilu, Olomouc 1997.

Zubert B. W., Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. Księga II. Lud Boży. Część III. Instytuty życia konsekrowanego i stowarzyszenia życia apostolskiego, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1990.

Wykaz skrótów    

CIC                       Codex Iuris Canonici z 1917 roku

CNChA                Dokument: Życie braterskie we wspólnocie "Congregavit nos in unum Christi amor"

DB                        Dekret Soboru Watykańskiego II o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele "Christus Dominus"

DC                        Dokument Kongregacji Zakonów i Instytutów Świeckich o kontemplacyjnym wymiarze życia zakonnego "La dimensione contemplativa della vita religiosa"

DM                       Dekret Soboru Watykańskiego II o działalności misyjnej Kościoła "Ad gentes divinitus"

DZ                        Dekret Soboru Watykańskiego II o przystosowanej odnowie życia zakonnego "Perfectae caritatis"

EE                         Dokument Kongregacji Zakonów i Instytutów Świeckich Istotne elementy nauczania Kościoła na temat życia konsekrowanego w  zastosowaniu                        do Instytutów oddających się pracy apostolskiej "Essential elements"

ES                         Motu proprio "Ecclesiae Sanctae"

ET                         Adhortacja Apostolska "Evangelica testificatio"

KK                       Konstytucja dogmatyczna Soboru Watykańskiego II o Kościele "Lumen gentium"

LG                        Konstytucja dogmatyczna Soboru Watykańskiego II o Kościele "Lumen gentium"

MuR                      Dyrektywy Kongregacji Zakonów i Instytutów Świeckich o   wzajemnej współpracy między biskupami a zakonnikami "Mutuae relationes"

OCV                     Instrukcja Kongregacji dla Spraw Kultu Bożego o obrzędzie konsekracji dziewic "Ordo consecrationis virginum"

OPR                      Instrukcja Kongregacji dla Spraw Kultu Bożego o obrzędach profesji zakonnej "Ordo professionis religiosae"    

PI                          Instrukcja o wskazaniach dotyczących formacji w instytutach zakonnych "Potissimum institutioni"

RC                        Instrukcja o odnowie formacji zakonnej "Renovationis causam"

RD                        Adhortacja Apostolska "Redemptionis donum"

VC                        Posynodalna Adhortacja Apostolska "Vita consecrata"

VS                        Instrukcja o życiu kontemplacyjnym i o klauzurze mniszek "Venite seorsum"