Istotne wskazania dotyczące formacji w zakonach zawarte w Instrukcji Kongregacji do Spraw Zakonów Renovationis causam (1969).

Innocenty A. Kiełbasiewicz OFM

---

     WSTĘP

        Instrukcja Kongregacji dla Zakonów i Instytutów świeckich o odnowie formacji zakonnej Renovationis causam, z dnia 6 stycznia 1969 roku, rozszerzająca niektóre przepisy prawa kanonicznego, została wydana, aby umożliwić przeprowadzenie koniecznych doświadczeń mających na celu określenie najlepszych warunków odnowy procesu formacji, tak, by cały przebieg procesu formacji jak najlepiej dostosować do nowego sposobu myślenia ludzi współczesnych, warunków życia oraz dzisiejszych potrzeb apostolskich, przy jednoczesnym wiernym zachowaniu właściwego charakteru i celu szczegółowego każdego Instytutu^[1]. Przeprowadzenie tych doświadczeń było nieodzownym elementem przygotowań zmierzających do wydania nowych, ostatecznie wiążących, norm kanonicznych, co też zostało urzeczywistnione w obowiązującym od 1983 roku nowym Kodeksie Prawa Kanonicznego, który w rozdziale trzecim, zatytułowanym: Przyjmowanie kandydatów i kształcenie członków, w dwudziestu jeden kanonach reguluje sprawy dotyczące: przyjęcia do nowicjatu, samego nowicjatu i kształcenia nowicjuszy, profesję zakonną oraz sprawę kształcenia zakonników^[2].    Instrukcja Renovationis causam składa się ze wstępu i trzech części. Część pierwsza (n. 1-9) omawia niektóre zasady i kryteria brane pod uwagę podczas przygotowywania nowych, eksperymentalnych przepisów podanych w częściach następnych. W części drugiej (n.10-38) podane zostały nowe, szczegółowe normy, regulujące sprawy związane z formacją na poszczególnych jej etapach, tj. w czasie przygotowania do nowicjatu (tzw. postulat), w czasie nowicjatu i w okresie próby ponowicjackiej. Część trzecia podaje przepisy jakie należy stosować przy wprowadzaniu w życie norm podanych w części drugiej.

          WSKAZANIA OGÓLNE INSTRUKCJI

          Przede wszystkim prawodawca zwraca uwagę na konieczność zróżnicowania zasad i metod formacji. Nawet najlepsze nie mogą być identyczne w instytutach męskich i żeńskich, podobnie, jak nie mogą być takie same w zakonach ściśle kontemplacyjnych i w tych, które  charakteryzuje praca apostolska^[3].
          Instrukcja przedstawia także krótki zarys teologii profesji trzech rad ewangelicznych jako szczególnej konsekracji, w której człowiek oddaje się całkowicie Bogu na służbę Kościołowi. Także pierwsza profesja jest właściwą konsekracją, chociaż ze względu na swoją czasowość, zachowuje charakter próbny^[4]. Instrukcja przypomina również o tym, że rady posłuszeństwa, ubóstwa i czystości należą do istoty profesji zakonnej, której to istoty w żadnym wypadku nie można zmieniać lub umniejszać jej wymagań^[5].
          Wielkiej wagi jest stwierdzenie, że prace apostolskie, chociaż należą do samej istoty życia zakonnego - w instytutach czynnych - nie stanowią celu głównego profesji, bo przecież te same dzieła można wypełniać niezależnie od konsekracji zakonnej^[6].

OKRES PRZYGOTOWANIA DO NOWICJATU

Już w 4 punkcie Instrukcji prawodawca zwraca uwagę na konieczność odpowiedniego przygotowania kandydata do odbycia nowicjatu. Nowicjat może być rozpoczęty dopiero po uświadomieniu sobie przez kandydata powołania Bożego i po osiągnięciu przez niego takiej dojrzałości ludzkiej i duchowej, która pozwoli mu z wystarczającym i właściwym rozeznaniem zobowiązań, które mają być podjęte oraz z prawdziwą wolnością odpowiedzieć na głos powołania^[7].
          Konkretne, szczegółowe regulacje prawne dla tego etapu formacji, zazwyczaj nazywanego postulatem, znajdujemy w części drugiej Instrukcji, w punktach 10-12. Postulat ma na celu weryfikację zdatności i powołania kandydata (ze szczególnym naciskiem na weryfikację dojrzałości ludzkiej i uczuciowej), sprawdzenie i ewentualne uzupełnienie braków w zakresie posiadanej przez niego wiedzy religijnej oraz ma mu ułatwić stopniowe przejście ze sposobu życia świeckiego do życia w nowicjacie^[8]. Aby sprawdzić dojrzałość kandydata przełożony może zwrócić się do kompetentnego, roztropnego i znanego z zasad moralnych lekarza psychologa. Taka jednak konsultacja może dojść do skutku tylko za wiedzą i zgodą osoby zainteresowanej^[9].
          Wyrazem troski o odpowiedni poziom dojrzałości zgłaszających się kandydatów jest również fakt, że chociaż prawodawca nie wprowadza wyraźnej normy kanonicznej, to jednak w zdecydowanych słowach postuluje, aby podwyższyć dotychczasową granicę wieku wymaganą do ważnego rozpoczęcia nowicjatu^[10].
          Instrukcja stara się również w pewien sposób uregulować czas trwania okresu przygotowania do nowicjatu. Stwierdza, że aby mógł on osiągnąć swój cel, nie może być zbyt krótki. W zwyczajnych jednak przypadkach prawodawca nie przewiduje, by mógł on trwać więcej niż dwa lata^[11].

NOWICJAT

O ile pierwszy etap formacji, okres przygotowania do nowicjatu, jest fakultatywny, to następne dwa: nowicjat i okres ponowicjacki są główne i konieczne^[12].
          Nowicjat rozpoczyna życie zakonne^[13]. Jest on konieczny, bo tutaj dokonuje się zasadnicza formacja zakonna. W CIC problematyce nowicjatu poświęcone były kan. 542-571 z czego jedynie kan. 562 i 565 poświęcone były bezpośrednio formacji nowicjuszy^[14]. Instrukcja Renovationis causam sprawami nowicjatu zajęła się w numerach 13-34. Nie odbiegając zbytnio od przepisów CIC istotnie je uzupełniła, modyfikując lub zawieszając niektóre z nich i - eksperymentalnie - wprowadzając nowe^[15].
          Zadaniem nowicjatu, według słów Instrukcji, jest niezależnie od celu szczegółowego zakonu, wprowadzenie nowicjusza w istotne i podstawowe wymagania życia zakonnego oraz – celem osiągnięcia doskonałej miłości – praktyka rad ewangelicznych^[16], jak również przygotowanie go do właściwych instytutowi prac apostolskich, aby w nich doszedł do takiego zjednoczenia z Chrystusem, które byłoby źródłem całej jego działalności apostolskiej^[17]. Temu winny służyć i być podporządkowane zarówno warunki życia jak i rodzaj dzieł i prac powierzanych nowicjuszom w trakcie trwania nowicjatu^[18]. Formacja w tym okresie powinna dokonywać się przede wszystkim poprzez wdrażanie nowicjuszy w praktykę życia modlitwy i wrażliwości na natchnienia Ducha Świętego, wprowadzanie w praktykę rad ewangelicznych, cnoty pokory oraz wzajemnej, szczerej i prostej miłości^[19].
          Te same wskazania dotyczą tzw. próby formującej, odbywanej w ramach nowicjatu, której wprowadzenie tytułem eksperymentu – jedynie w instytutach oddanych działalności apostolskiej^[20] – umożliwia Instrukcja i która stanowi ważną nowość w odniesieniu do dotychczasowych przepisów CIC^[21]. Próba taka powinna ułatwić nowicjuszom poznać rzeczywiste wymogi pracowitego ubóstwa, pomóc im w wyrobieniu charakteru, dać lepszą znajomość ludzi, wzmocnić wolę przez stopniowy wzrost odpowiedzialności za powierzone im prace, stworzyć wreszcie okazję, zmuszającą do wysiłku, by w kontekście życia czynnego dochowali wierności zjednoczeniu z Bogiem^[22]. Taka praktyka kolejnego następowania po sobie okresów samotności, kontemplacji, nauki i apostolstwa powinno wdrożyć nowicjusza do zachowywania takiego samego stylu życia w przyszłości^[23].
          Nowością w stosunku do dotychczasowego prawa jest także wprowadzenie przez Instrukcję możliwości odbywania w okresie nowicjatu pewnych studiów użytecznych dla formacji nowicjuszy^[24], z zastrzeżeniem jednak, że nie mogą to być studia mające na celu zdobycie dyplomu – nawet z filozofii bądź teologii - lub wykształcenia zawodowego^[25].
          Duża wagę przypisuje Instrukcja osobie Mistrza nowicjatu. Jest on tym, który w bezpośredni sposób kieruje procesem formacji w nowicjacie i w czasie próby formującej^[26]. Jednak w szczególnych i wyjątkowych wypadkach prawodawca zezwala, pod pewnymi warunkami, aby kandydat odbył ważnie nowicjat w innym, nienowicjackim domu, pod kierunkiem doświadczonego zakonnika, który w stosunku do niego pełniłby funkcję Mistrza nowicjatu^[27].
          Pełniący funkcję Mistrza nowicjatu powinien być dla nowicjuszy pierwszym świadkiem i nauczycielem bratniej miłości^[28], ewangelicznej prostoty, przyjaźni i szacunku^[29]. Powinien uczyć: łączyć kontemplację z miłością apostolską^[30]; zawsze i wszędzie szukać czystej intencji oraz łączenia miłości Boga z miłością bliźniego^[31]; używać dóbr tego świata z właściwym do nich dystansem^[32]; wytrwałości w czynieniu dobra i panowania nad sobą mimo nieuniknionych w życiu niepowodzeń^[33]; umiejętności zachowania w swoim życiu właściwej równowagi między życiem czynnym i kontemplacyjnym^[34]; zachowywania rytmu życia zakonnego, które daje pokój i zjednoczenie z Bogiem^[35]. Powinien tak wychowywać nowicjuszów, ażeby w pełnieniu obowiązków i podejmowaniu zadań współpracowali przez posłuszeństwo aktywne i z poczuciem odpowiedzialności^[36]. Aby sprostać temu zadaniu może dobrać sobie odpowiednich i kompetentnych pomocników^[37]. Temu celowi winna służyć także ścisła współpraca i jedność Mistrza nowicjatu z przełożonymi^[38] oraz osobami pełniącymi funkcje formatorów w okresie postulatu^[39].

OKRES PRÓBY PONOWICJACKIEJ^[40]

W zwyczajnych przypadkach nowicjat kończy się zobowiązaniem się nowicjusza do zachowania rad ewangelicznych. Do chwili ogłoszenia Instrukcji możliwa była tylko jedna forma zobowiązań: śluby czasowe^[41]. Instrukcja jednak wprowadziła tu kolejną nowość, a mianowicie w numerze 34, I czytamy: Kapituła generalna większością dwóch trzecich głosów może wprowadzić zamiast ślubów czasowych innego rodzaju zobowiązania, jak na przykład przyrzeczenia składane Instytutowi^[42]. Także te zobowiązania czasowe, choć sensu stricto nie są profesją zakonną, to włączają osobę, która je składa do instytutu i powinny być w jakiś sposób skierowane na wymagania ewangelicznego posłuszeństwa, ubóstwa i czystości oraz być przygotowaniem do złożenia profesji wieczystej^[43]. Dlatego również one nakładają obowiązek zachowania zachowywania reguły, konstytucji i innych przepisów. Określenie innych aspektów i konsekwencji tych zobowiązań prawodawca pozostawia Kapitule generalnej^[44]. Wszystko to ma prowadzić do tego, by, jak mówi Instrukcja, zachować jedność formacji do życia zakonnego^[45]. Bo chociaż to życie zakonne w sposób definitywny osiąga się dopiero dzięki profesji wieczystej, to jednak w praktyce należy zacząć je wcześniej i zaprawiać się w nim przez dość długi czas^[46].
          Okres próby przed złożeniem profesji wieczystej trwa minimum 3, a maksimum 9 lat^[47]. Przełożeni jednak mają obowiązek tych, których uznają za nie nadających się do życia zakonnego, wydalić jak najwcześniej, tak aby proces ich ponownego przystosowania do życia w świecie przebiegł jak najmniej boleśnie^[48].
          Sam akt złożenia profesji wieczystej winien być poprzedzony odpowiednim okresem bezpośredniego przygotowania, który Instrukcja określa jakby drugim nowicjatem. Określenie czasu i formy tego przygotowania Instrukcja pozostawia w kompetencji kapituły generalnej^[49].

ZAKOŃCZENIE

Instrukcja Renovationis causam zajmuje ważne miejsce wśród posoborowych dokumentów zajmujących się odnową życia zakonnego. Wydano ją w trosce o odnowę szczególnie formacji zakonnej, idąc za soborowym wskazaniem, że przystosowana odnowa Instytutów zależy najbardziej od formacji członków^[50].
            Poprzedzające Instrukcję dokumenty Stolicy Apostolskiej: soborowy dekret o odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis, czy motu proprio Ecclesiae Sanctae (z dn. 6.08.1966 r.) interesowały się odnową formacji, jednak dopiero omówiona powyżej Instrukcja, zajęła się odnową formacji w sposób wszechstronny, dając do rąk osób odpowiedzialnych za formację w instytutach, odpowiednie instrumenty prawne.
          Nadrzędnym celem wszystkich modyfikacji wprowadzonych przez Instrukcję było pragnienie jak najlepszego poprowadzenia procesu formacji w instytutach, a tym samym jak najlepsze uformowanie zakonnika w ciągu trzech pierwszych etapów jego życia zakonnego: postulatu, nowicjatu i okresu profesji czasowej. Wydaje się, iż najlepiej cel ten wyrażają słowa użyte przez prawodawcę i które choć bezpośrednio odnoszą się do zajęć oraz prac powierzanych nowicjuszom, to jednak trafnie wyrażają ducha całego dokumentu: We wszystkich tych zajęciach trzeba mieć na uwadze formację nowicjuszy, a nie korzyść Instytutu^[51].
          Obecnie Instrukcja nie posiada już mocy obowiązującej, stanowi jednak wielką pomoc, nie tylko przy ustalaniu przepisów prawa partykularnego instytutów, ale również jako ważne źródło poznania ducha obowiązujących przepisów dotyczących formacji w instytutach życia konsekrowanego w obowiązującym prawie powszechnym.

          BIBLIOGRAFIA

Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus. Kodeks prawa kanonicznego – przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984.

Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus benedicti Papae XV auctoritate promulgatus, Romae 1919.

Kongregacja Zakonów i Instytutów Świeckich, Instrukcja o odnowie formacji zakonnej „Renovationis causam”, z dn. 06.01.1969 r. Polski tekst w: Paweł VI. O życiu zakonnym. Przemówienia – listy apostolskie - instrukcje, wybór i oprac. E. Weron, A. Jaroch, Poznań 1984, s. 263-282.

Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis,  w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety,  Deklaracje, Poznań 1986³, s. 264-275.

Beyer J., Il nuovo diritto degli Instituti di vita consecrata, cz. I, w: „Vita consecrata” 9 (1975), s. 136-191.

Bogdan F., SAC, Prawo instytutów życia konsekrowanego. Nowe prawo zakonne, Pallottinum, Poznań-Warszawa 1977.

Zubert B. W., OFM, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. Księga II. Lud Boży. Część III. Instytuty życia konsekrowanego i stowarzyszenia życia apostolskiego, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1990.

          WYKAZ SKRÓTÓW

can./kan.          kanon

CIC                 Codex Iuris Canonici

DZ                   Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis

KPK                 Kodeks Prawa Kanonicznego

 

Innocenty A. Kiełbasiewicz OFM

---